Rozwód, w którym w grę wchodzi majątek znajdujący się poza granicami Polski, rodzi szereg skomplikowanych kwestii prawnych. Pojawiają się pytania o jurysdykcję sądów, wybór prawa właściwego oraz skuteczne dochodzenie roszczeń majątkowych. Szczególnie istotne jest ustalenie, które państwo ma kompetencje do rozpoznania sprawy oraz jakie przepisy należy zastosować. Podział majątku z elementem zagranicznym często wymaga współpracy międzynarodowej oraz analizy przepisów prawa międzynarodowego prywatnego. Niniejszy artykuł omawia najważniejsze zagadnienia dotyczące międzynarodowego podziału majątku po rozwodzie w Polsce.

Jurysdykcja sądów polskich w sprawach z elementem zagranicznym

Kiedy sąd polski ma kompetencje do rozpoznania sprawy?

Sąd polski może rozpoznać sprawę rozwodową z elementem zagranicznym, jeżeli spełnione są określone warunki jurysdykcyjne. Podstawą są przepisy Rozporządzenia Bruksela II bis (obecnie Bruksela II ter), które wskazują kryteria, takie jak miejsce zwykłego pobytu małżonków lub ich obywatelstwo. W praktyce oznacza to, że sąd w Polsce będzie właściwy, gdy przynajmniej jeden z małżonków mieszka w Polsce lub jest obywatelem RP. W przypadku wątpliwości co do jurysdykcji, konieczne może być przeprowadzenie odrębnego postępowania wstępnego. Tylko sąd właściwy miejscowo i rzeczowo może prowadzić skutecznie postępowanie rozwodowe i majątkowe.

Jurysdykcja a miejsce zamieszkania małżonków

Miejsce zamieszkania małżonków ma kluczowe znaczenie dla ustalenia jurysdykcji sądu. Nawet jeśli małżonkowie są obywatelami różnych państw, ich aktualne miejsce pobytu decyduje o tym, który sąd może prowadzić sprawę. Przykładowo, jeżeli oboje mieszkają w Niemczech, to zasadniczo sąd niemiecki będzie właściwy do orzeczenia rozwodu, chyba że zgodnie wybiorą jurysdykcję polską. Takie uzgodnienie musi być zgodne z przepisami unijnymi oraz krajowymi. W przypadkach transgranicznych ważna jest również stabilność miejsca zamieszkania, rozumiana jako centrum interesów życiowych danej osoby.

Rozwód z cudzoziemcem a właściwość sądu

Jeżeli jeden z małżonków jest cudzoziemcem, należy dokładnie ustalić, czy sąd polski posiada właściwość do orzekania rozwodu i podziału majątku. Polskie sądy są właściwe w sytuacji, gdy obywatel polski składa pozew rozwodowy wobec cudzoziemca mieszkającego poza Polską, ale tylko pod pewnymi warunkami. Istotne są tu m.in. długość pobytu w Polsce, obywatelstwo oraz wcześniejsze miejsce wspólnego zamieszkania. Jeżeli cudzoziemiec nie ma żadnych powiązań z Polską, polski sąd może odmówić rozpoznania sprawy. Każdy przypadek wymaga indywidualnej analizy prawnej i dokładnego zbadania stanu faktycznego.

Wybór prawa właściwego i kolizja systemów prawnych

Kolizja praw w sprawach rozwodowych z majątkiem zagranicznym

W sprawach rozwodowych z elementem zagranicznym często dochodzi do kolizji prawnych – sytuacji, w której różne systemy prawne mogą być potencjalnie właściwe. Ma to szczególne znaczenie przy podziale majątku, gdy przepisy danego kraju inaczej definiują majątek wspólny czy zasady jego podziału. Polskie prawo dopuszcza wybór prawa właściwego przez małżonków, ale w braku takiego wyboru zastosowanie mają zasady kolizyjne wynikające z prawa międzynarodowego prywatnego. Kolizje praw muszą być rozstrzygane z uwzględnieniem przepisów unijnych oraz umów międzynarodowych. W przeciwnym razie orzeczenie może być nieskuteczne lub niewykonalne za granicą.

Rola prawa międzynarodowego prywatnego

Prawo międzynarodowe prywatne pełni kluczową rolę w rozwiązywaniu konfliktów prawnych dotyczących spraw rodzinnych z elementem transgranicznym. W Polsce zasady te są uregulowane w ustawie z 2011 roku, która wskazuje, jakie prawo należy zastosować w przypadku kolizji. Dotyczy to zarówno prawa materialnego (np. definicji majątku wspólnego), jak i procesowego (np. właściwości sądu). Wybór prawa właściwego może być dokonany przez małżonków na piśmie, przy czym musi to być prawo państwa, z którym małżeństwo wykazuje ścisły związek. Zaniechanie wyboru może skutkować zastosowaniem przepisów mniej korzystnych dla jednej ze stron.

Rozporządzenie UE 2016/1103 i jego znaczenie

Rozporządzenie Rady (UE) 2016/1103 wprowadziło zharmonizowane przepisy dotyczące właściwości, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach majątkowych małżeńskich w krajach UE. Obowiązuje ono w Polsce od 2019 roku i ma zastosowanie w przypadku, gdy majątek znajduje się w więcej niż jednym państwie członkowskim. Rozporządzenie przewiduje m.in. możliwość wyboru prawa właściwego dla ustroju majątkowego małżeńskiego oraz określa zasady rozstrzygania sporów. Jego celem jest uproszczenie procedur i zapewnienie jednolitego podejścia w całej Unii Europejskiej. Praktyczne znaczenie rozporządzenia jest ogromne, zwłaszcza gdy chodzi o podział majątku w państwach o odmiennych systemach prawnych.

Ustalanie i wycena majątku zagranicznego

Wycena majątku zagranicznego w praktyce

Wycena majątku znajdującego się za granicą to jeden z najtrudniejszych etapów postępowania rozwodowego z elementem międzynarodowym. Wymaga ona nie tylko precyzyjnej identyfikacji składników majątkowych, ale również znajomości lokalnych realiów rynkowych. Dla każdej kategorii aktywów – nieruchomości, udziałów w spółkach czy inwestycji – stosuje się inne metody wyceny. W praktyce konieczne jest skorzystanie z pomocy lokalnych rzeczoznawców lub specjalistycznych firm doradczych. Bez rzetelnej wyceny sąd nie jest w stanie sprawiedliwie dokonać podziału, co może prowadzić do przewlekłości postępowania.

Rola opinii biegłego w procesie wyceny

Opinia biegłego pełni kluczową funkcję dowodową w procesie ustalania wartości majątku zagranicznego. Sąd, nie mając specjalistycznej wiedzy w zakresie ekonomii czy rynku nieruchomości w danym kraju, musi oprzeć się na fachowej analizie. Biegły może zostać powołany zarówno w Polsce, jak i w państwie, gdzie znajduje się majątek, w zależności od dostępności danych i charakteru aktywów. W wielu przypadkach konieczne jest uzyskanie dokumentów w języku obcym oraz ich przysięgłe tłumaczenie. Koszt opinii oraz czas jej sporządzenia znacząco wpływają na przebieg całego postępowania.

Wpływ różnic kursowych na wartość aktywów

Jednym z często pomijanych, lecz istotnych aspektów wyceny majątku zagranicznego są wahania kursów walut. Rzeczywista wartość składników majątku przeliczana na złote może się znacznie różnić w zależności od dnia wyceny. W postępowaniu sądowym powinno się jasno określić datę, według której następuje przeliczenie wartości na polską walutę. Dla niektórych aktywów może to być dzień wniesienia pozwu, dla innych – dzień wyroku lub sporządzenia opinii biegłego. Nieuwzględnienie kursu walutowego może prowadzić do poważnych nierówności w rozliczeniach.

Koszty związane z wyceną zagranicznego majątku

Wycena majątku za granicą generuje znaczące koszty, które ponosi zazwyczaj strona wnioskująca o podział. Należy uwzględnić honoraria biegłych, tłumaczy przysięgłych, koszty administracyjne i ewentualne opłaty sądowe w państwie, gdzie położony jest majątek. W przypadku bardziej skomplikowanych struktur majątkowych, np. spółek zarejestrowanych w rajach podatkowych, koszty mogą sięgnąć kilkudziesięciu tysięcy złotych. Strony powinny mieć świadomość, że brak środków na profesjonalną wycenę może uniemożliwić im pełną ochronę swoich interesów. Sąd może zobowiązać stronę przeciwną do zwrotu kosztów, ale tylko w razie wygranej.

Identyfikacja i ujawnianie zagranicznych aktywów

Ukrywanie majątku za granicą i jego konsekwencje

Ukrywanie majątku w trakcie rozwodu jest nie tylko nieetyczne, ale może również prowadzić do poważnych konsekwencji prawnych. Sąd ma prawo nałożyć sankcje procesowe na stronę, która zataja informacje o aktywach, w tym obciążyć ją kosztami postępowania lub uznać twierdzenia strony przeciwnej za udowodnione. W skrajnych przypadkach możliwe jest również zawiadomienie organów ścigania o podejrzeniu popełnienia przestępstwa oszustwa. Ukrywanie majątku zagranicznego jest szczególnie trudne do wykrycia bez specjalistycznych narzędzi, co czyni ten problem wyjątkowo dotkliwym. Dlatego coraz częściej w postępowaniach rozwodowych zlecane są prywatne dochodzenia majątkowe.

Rola detektywa finansowego w lokalizowaniu aktywów

Detektyw finansowy, specjalizujący się w sprawach majątkowych, może odegrać istotną rolę w ustaleniu lokalizacji zagranicznych aktywów. Dzięki międzynarodowej sieci kontaktów oraz dostępowi do płatnych baz danych, detektywi są w stanie wykrywać konta bankowe, nieruchomości czy udziały w spółkach zarejestrowanych na drugiego małżonka. Ich działania są zgodne z prawem, ale wymagają odpowiedniego umocowania, np. pełnomocnictwa od jednej ze stron. Raport sporządzony przez detektywa może stanowić ważny dowód w postępowaniu rozwodowym. Jego wiarygodność wzrasta, gdy dokumentacja jest kompletna i możliwa do zweryfikowania.

Wymiana informacji: CRS i umowa FATCA

Współczesne prawo międzynarodowe przewiduje mechanizmy automatycznej wymiany informacji finansowych, które ułatwiają lokalizowanie majątku. System CRS (Common Reporting Standard) oraz umowa FATCA (w przypadku USA) obligują instytucje finansowe do przekazywania danych o rachunkach zagranicznych obywateli danego państwa. Oznacza to, że polskie organy podatkowe mogą otrzymać informacje o kontach małżonka w innych krajach, co z kolei może zostać wykorzystane w postępowaniu rozwodowym. Te mechanizmy znacząco ograniczają możliwości skutecznego ukrywania aktywów. Warto jednak pamiętać, że nie wszystkie kraje są stronami tych porozumień.

Rejestry nieruchomości i dokumenty zagraniczne

Nieruchomości za granicą można zidentyfikować poprzez dostęp do rejestrów gruntów prowadzonych w danym kraju. Każde państwo posiada odrębny system ewidencji, który różni się zakresem dostępnych danych oraz poziomem jawności. W wielu przypadkach możliwe jest uzyskanie wypisu z rejestru online, choć niekiedy wymaga to współpracy z lokalnym prawnikiem. Dowody takie jak akty własności, wyciągi z ksiąg wieczystych czy umowy kupna-sprzedaży muszą być uwzględnione w dokumentacji sądowej. Niezwykle ważne jest również ich przysięgłe tłumaczenie na język polski, co umożliwia ich wykorzystanie w postępowaniu.

Dokumentacja i procedury dowodowe

Tłumaczenia przysięgłe dokumentów zagranicznych

W postępowaniu dotyczącym majątku zagranicznego kluczowe znaczenie ma prawidłowe przedłożenie dokumentów, w tym ich tłumaczeń. Polskie sądy wymagają, by wszystkie dokumenty sporządzone w języku obcym były przedstawione wraz z tłumaczeniem przysięgłym. Tylko takie tłumaczenie ma moc dowodową i może być formalnie uznane przez sąd. Błędy w tłumaczeniu lub nieczytelne dokumenty mogą prowadzić do odrzucenia dowodów lub przedłużenia postępowania. W przypadku dokumentów z państw trzecich często konieczne jest również ich uwierzytelnienie, np. przez apostille lub legalizację.

Akty notarialne i dokumenty rejestrowe przedsiębiorstw

Dokumentacja związana z działalnością gospodarczą małżonków lub ich udziałami w spółkach zagranicznych wymaga szczególnej uwagi. Akty założycielskie, statuty, rejestry udziałów i uchwały wspólników to podstawowe dowody, które pozwalają ustalić wartość oraz zakres udziału majątkowego. W wielu przypadkach niezbędna jest współpraca z prawnikiem zagranicznym, który potwierdzi autentyczność dokumentów i pomoże uzyskać niezbędne wypisy. Warto pamiętać, że niektóre jurysdykcje – np. tzw. raje podatkowe – ograniczają dostęp do danych właścicielskich. Brak dokumentów może skutkować uznaniem, że strona nie wykazała istnienia majątku.

Dowody z zagranicznych instytucji finansowych

Kontakty z zagranicznymi instytucjami finansowymi są często konieczne, aby pozyskać dokumenty potwierdzające posiadanie rachunków bankowych, lokat, akcji czy innych instrumentów finansowych. W praktyce pozyskanie takich dokumentów może być czasochłonne i wymagać zgody właściciela konta, pełnomocnictwa lub postanowienia sądu. Czasem banki zagraniczne stawiają dodatkowe wymogi w zakresie ochrony danych osobowych lub formy wniosku. Dowody z instytucji finansowych muszą być jednoznaczne, wiarygodne i – jeśli pochodzą spoza UE – przetłumaczone i zalegalizowane zgodnie z wymogami prawa polskiego. Są one nieodzowne w ustaleniu pełnego obrazu sytuacji majątkowej.

Formy podziału majątku z elementem zagranicznym

Podział majątku w drodze ugody

Najprostszą i najtańszą formą podziału majątku z elementem zagranicznym jest zawarcie ugody między małżonkami. Ugoda taka może zostać zawarta przed mediatorem, notariuszem lub zatwierdzona przez sąd. W przypadku majątku zagranicznego wymaga to jednak szczególnej precyzji – musi uwzględniać lokalne przepisy dotyczące przeniesienia własności i ewentualne ograniczenia formalne. Sporządzenie umowy powinno odbywać się przy współpracy prawnika znającego prawo danego kraju. Właściwie przygotowana ugoda może znacząco skrócić czas postępowania i zminimalizować koszty.

Podział majątku w sądzie

Jeżeli strony nie są w stanie dojść do porozumienia, podział majątku następuje w drodze orzeczenia sądowego. W przypadku majątku zagranicznego sąd polski orzeka w zakresie całego majątku wspólnego, niezależnie od jego położenia. Jednak wykonanie takiego wyroku za granicą może wymagać jego uznania lub klauzuli wykonalności w danym państwie. Z tego względu niezbędne jest sporządzenie wyroku w sposób zrozumiały i zgodny z przepisami prawa międzynarodowego. W niektórych sytuacjach sąd może też orzec o sprzedaży zagranicznego składnika majątku i podziale uzyskanych środków.

Mediacja w sprawach międzynarodowych jako alternatywa

Mediacja stanowi korzystną alternatywę dla długotrwałego procesu sądowego, zwłaszcza w sprawach z elementem międzynarodowym. Pozwala na uwzględnienie interesów obu stron i wypracowanie kompromisu przy zachowaniu poufności. W sprawach transgranicznych możliwa jest mediacja online, prowadzona przez wyspecjalizowane instytucje lub mediatorów międzynarodowych. Ugoda zawarta w wyniku mediacji może zostać zatwierdzona przez sąd, co nadaje jej moc prawną. Choć mediacja wymaga dobrej woli obu stron, to często okazuje się najskuteczniejszą formą zakończenia sporu.

Wpływ intercyzy i charakter majątku

Intercyza a podział majątku zagranicznego

Intercyza, czyli umowa majątkowa małżeńska, może w znaczący sposób wpływać na sposób podziału majątku, w tym również tego znajdującego się za granicą. Jeżeli małżonkowie zawarli intercyzę przed nabyciem zagranicznych aktywów, to jej postanowienia decydują o tym, czy dany składnik wchodzi do majątku wspólnego, czy pozostaje majątkiem osobistym. Umowa taka musi być jednak sporządzona zgodnie z prawem właściwym i może wymagać uznania w państwie, gdzie znajduje się majątek. W przypadku braku takiego uznania zagraniczny sąd może odmówić wykonania rozstrzygnięcia wydanego w Polsce. Dlatego przy zawieraniu intercyzy warto przewidzieć skutki transgraniczne i skonsultować się z prawnikiem znającym prawo międzynarodowe.

Majątek wspólny a majątek osobisty

W toku postępowania rozwodowego kluczowe jest rozróżnienie między majątkiem wspólnym a majątkiem osobistym każdego z małżonków. Polskie prawo wskazuje, że do majątku wspólnego należą m.in. dochody z pracy, nabyte w trakcie trwania wspólności nieruchomości czy środki na rachunkach bankowych, nawet jeśli znajdują się za granicą. Jednakże środki nabyte przed ślubem, z darowizn czy dziedziczenia stanowią majątek osobisty. W sprawach międzynarodowych dochodzi często do kolizji definicji – inne państwo może np. uznawać wszystkie nabyte nieruchomości jako wspólne. Sąd musi wtedy dokonać analizy prawnej w kontekście prawa właściwego i konkretnych okoliczności sprawy.

Rozliczenie nakładów z majątku osobistego

Małżonek, który poniósł nakłady z majątku osobistego na majątek wspólny (lub odwrotnie), ma prawo do ich zwrotu podczas podziału majątku. Dotyczy to również sytuacji, gdy np. środki z osobistego konta zostały przeznaczone na zakup nieruchomości za granicą. Wymaga to jednak wykazania dowodami źródła pochodzenia środków i celu ich wydatkowania. W praktyce szczególnie trudne bywa uzyskanie takich dowodów w odniesieniu do zagranicznych rachunków czy inwestycji. Sąd może uwzględnić roszczenie o zwrot nakładów tylko wtedy, gdy strona udowodni istnienie związku między nakładami a konkretnym składnikiem majątku.

Praktyczne i finansowe aspekty postępowania

Koszty postępowania z elementem zagranicznym

Postępowanie rozwodowe z elementem międzynarodowym jest zazwyczaj znacznie droższe niż standardowy rozwód krajowy. Na koszty składają się nie tylko opłaty sądowe, ale również wynagrodzenie tłumaczy przysięgłych, biegłych, prawników zagranicznych oraz ewentualnych detektywów finansowych. Koszty te często przewyższają wartość niektórych składników majątku, co może zniechęcać strony do dochodzenia swoich praw. W praktyce część kosztów może być pokryta z majątku wspólnego, a sąd może orzec o ich proporcjonalnym podziale. Warto jednak przygotować się na konieczność poniesienia wydatków z góry, zwłaszcza jeśli strona przeciwna utrudnia postępowanie.

Czas trwania postępowania międzynarodowego

Sprawy rozwodowe z elementem zagranicznym potrafią trwać znacznie dłużej niż sprawy krajowe. Głównym powodem są trudności w pozyskiwaniu dokumentacji, przesłuchiwaniu świadków przebywających za granicą czy wykonywaniu opinii biegłych. Czasem konieczna jest współpraca sądów w ramach pomocy prawnej, co samo w sobie może zająć wiele miesięcy. Dodatkowo, każdy błąd formalny (np. brak tłumaczenia przysięgłego) skutkuje odroczeniem rozprawy. Strony muszą uzbroić się w cierpliwość i być przygotowane na kilkuletni proces, szczególnie jeśli obejmuje on duży majątek ulokowany w różnych jurysdykcjach.

Trudności w egzekucji wyroków dotyczących majątku zagranicznego

Wyrok polskiego sądu dotyczący podziału majątku wspólnego nie zawsze może zostać automatycznie wykonany za granicą. Egzekucja wymaga uznania orzeczenia przez sąd państwa, w którym znajduje się majątek, a w niektórych przypadkach uzyskania klauzuli wykonalności. Procedury te są zróżnicowane i zależne od lokalnego prawa, co może powodować znaczne opóźnienia i dodatkowe koszty. W przypadku państw członkowskich UE obowiązują uproszczone zasady na mocy rozporządzenia 2016/1103, ale już np. w Szwajcarii, Norwegii czy Wielkiej Brytanii konieczne jest przejście przez pełną procedurę uznania wyroku. Nieskuteczna egzekucja może pozbawić jedną ze stron należnej części majątku.

Warto również przeczytać: Podział majątku w związku nieformalnym – prawa partnerów bez ślubu

Szczególne przypadki i orzecznictwo

Podział majątku po brexicie

Brexit wprowadził istotne zmiany w zakresie stosowania prawa unijnego w sprawach dotyczących majątku rozwodzących się małżonków. Wielka Brytania nie jest już stroną rozporządzenia 2016/1103, co oznacza konieczność stosowania przepisów krajowych i ewentualnych umów bilateralnych. W praktyce oznacza to wydłużenie postępowań i konieczność każdorazowej analizy, czy orzeczenia polskiego sądu będą uznane na terenie Zjednoczonego Królestwa. Polskie sądy już teraz muszą uwzględniać różnice w regulacjach, np. dotyczące ustroju majątkowego czy możliwości egzekucji. Brexit zwiększył poziom niepewności prawnej, szczególnie w sprawach obejmujących nieruchomości i przedsiębiorstwa zarejestrowane w UK.

Uznanie zagranicznego wyroku rozwodowego w Polsce

Zagraniczny wyrok rozwodowy, by wywołał skutki prawne w Polsce, musi zostać uznany przez polski sąd. W przypadku wyroków wydanych w krajach UE proces ten jest uproszczony, natomiast w odniesieniu do innych państw konieczne jest wszczęcie postępowania o uznanie. Sąd bada, czy wyrok został wydany przez właściwy organ, czy nie narusza porządku publicznego oraz czy postępowanie było zgodne z zasadami rzetelnego procesu. Brak uznania oznacza, że rozwód za granicą nie wywołuje skutków prawnych w Polsce – w tym nie otwiera drogi do podziału majątku. Dlatego ważne jest, aby każda ze stron zadbała o formalności po zakończeniu procesu rozwodowego za granicą.

Orzecznictwo polskich sądów w sprawach z majątkiem zagranicznym

Polskie sądy coraz częściej orzekają w sprawach dotyczących podziału majątku zlokalizowanego poza granicami kraju. Orzecznictwo ewoluuje w kierunku większego pragmatyzmu, ale też wykazuje dużą ostrożność w zakresie oceny dowodów i wyboru prawa właściwego. Sąd Najwyższy wielokrotnie podkreślał, że sądy krajowe mają obowiązek orzekania również o majątku zagranicznym, jeśli jest to niezbędne do sprawiedliwego podziału. W uzasadnieniach podkreśla się wagę kompletnej dokumentacji oraz konieczność współpracy stron. W wielu przypadkach orzeczenia te stanowią cenną wskazówkę dla praktyków prawa i stron planujących rozwód z aspektem międzynarodowym.

adw. Pawel Marchewka

Adwokat, członek Izby Adwokackiej we Wrocławiu.
Uznany specjalista w zakresie ochrony praw dłużników, prawa upadłościowego oraz restrukturyzacyjnego. Twórca autorskiego systemu oddłużeniowego oraz zabezpieczenia majątku dłużników.
Znany z niezłomnych postaw jako adwokat karny.
Właściciel kancelarii Adwokackiej Paweł Marchewka.